کلاه گروه‌بندی مشهور هاگوارتز در ابتدای هر سال تحصیلی با خواندن یک سرود ماجرای پیدایش خود را نقل می‌کند. افسانه‌ها حکایت از این دارد که کلاه زمانی به یکی از چهار مؤسس، یعنی گودریک گریفندور تعلق داشت، و بعد هر چهار مؤسس همزمان آن را افسون کردند تا مطمئن شوند دانش آموزان در گروه مناسب خود، که بر اساس اولویت‌های خاص هر مؤسس انتخاب می‌شد، گروه‌بندی می‌شوند.

کلاه گروه‌بندی یکی از باهوش‌ترین اشیاء جادویی است که جادوگران و ساحره‌ها ممکن است ببینند. در حقیقت هوش و فهم چهار مؤسس را در خود دارد، می‌تواند حرف بزند (از طریق شکافی در نزدیکی لبه‌اش) و در ذهن‌جویی استاد است، که او را قادر می‌سازد ذهن پوشنده‌اش را بخواند و از توانایی‌ها و منش او آگاه شود. کلاه گروه‌بندی حتی می‌تواند به ذهن پوشنده پاسخ نیز بدهد.

کلاه گروه‌بندی قابلیت دیگری نیز دارد که بر افراد انگشت‌شماری در هاگوارتز آشکار شده است. این کلاه یک درگاه جادویی است که می‌تواند دسترسی به شیء دیگری از گودریک گریفندور را ممکن کند: شمشیر گریفندور. این شمشیر توسط گودریک جادو شده است تا هر زمان که عضوی از گروهش حین پوشیدن کلاه درخواست کمک داشت، ظاهر شود. در مجموعه هری پاتر کلاه دو بار از دست دارنده موقتش به کمک گریفندوری‌ای شتافت که نیاز به اسلحه‌ای داشت.

گفته می‌شود کلاه گروه‌بندی به اشتباهاتش در گروه‌بندی دانش آموزان اعتراف نمی‌کند. در چنین مواقعی که اسلیترینی‌ها رفتاری نوع‌دوستانه یا متواضعانه از خود نشان می‌دهند، وقتی ریونکلایی‌ها در تمام امتحاناتشان شکست می‌خورند، زمانی که هافلپافی‌ها ظاهری تنبل دارند ولی در تحصیلاتشان موفق هستند و هنگامی که گریفندوری‌ها از خود ترس نشان می‌دهند، کلاه مصرانه بر تصمیم قبلی خود پافشاری می‌کند. البته، روی هم رفته، در چندین قرنی که کلاه مشغول این کار بوده است اشتباهاتش در قضاوت بسیار انگشت شمار بوده است.

نظر جی.کی.رولینگ:

در طرح‌های اولیه‌ی من برای هاگوارتز کلاه گروه‌بندی وجود نداشت. چندین روش برای گروه‌بندی دانش‌آموزان در نظر داشتم (چون از همان ابتدا می‌دانستم چهار گروه در مدرسه است و هر کدام ویژگی‌های خود را دارند). اولین روش یک دستگاه مفصل به سبک هیث رابینسون¹طراح انگلیسی که به طراحی و نقاشی دستگاه‌ها مشهور است بود که پیش از رسیدن به یک تصمیم کارهایی جادویی انجام می‌داد، اما آن را نپسندیدم: از همان اول پیچیده به نظر می‌رسید، و خیلی آسان بود. سپس چهار مجسمه از چهار موسس مدرسه را در سرسرای ورودی گذاشتم، که زنده می‌شدند و در حالی که تمام مدرسه نظاره‌گر بودند دانش آموزان را از بین جمعیت روبرویشان انتخاب می‌کردند. این بهتر بود، اما باز هم کاملاً درست نبود. سرانجام، فهرستی از روش‌های انتخاب مردم نوشتم: اینی مینی ماینی مو²یک بازی معادل «ده بیست سی چهل» در ایران، چوب کوتاه ³در این بازی فردی چند چوب یا نی را که یکی کوتاه‌تر از بقیه است طوری در دست می‌گیرد که بقیه نبینند کام کوتاه‌تر است و هر کس چوب کوتاه را بردارد انتخاب می‌شود ، انتخاب توسط کاپیتان تیم، بیرون آوردن اسم‌ها از درون یک کلاه – گفتن اسم‌ها توسط کلاه سخنگو – به سر گذاشتن کلاه – کلاه گروه‌بندی.